گسترش فناوری‌های دیجیتال و دسترسی آسان به اینترنت، به‌طور قابل‌توجهی عادات مطالعه مردم ایران را تحت تأثیر قرار داده است. این یادداشت به بررسی چگونگی این تغییرات و پیامدهای آن بر فرهنگ کتابخوانی در جامعه می‌پردازد.
به گزارش روابط عمومی مؤسسه فرهنگی پیام آزادگان، مالک دستیار فعال حوزه علم و فناوری؛ کتابخوانی به‌عنوان یکی از عوامل کلیدی در ارتقاء سطح آگاهی، فرهنگ و دانش فردی و اجتماعی، همواره مورد توجه پژوهشگران، فرهنگیان و سیاست‌گذاران بوده است. در عصر اطلاعات و ارتباطات، کتاب و مطالعه به‌عنوان ابزاری حیاتی برای توسعه تفکر انتقادی و خلاقیت به شمار می‌آید. با این حال، در سال‌های اخیر، شاهد یک روند نگران‌کننده از کاهش مطالعه در ایران هستیم که این امر می‌تواند تأثیرات منفی جدی بر توسعه فرهنگی، اجتماعی و اقتصادی کشور داشته باشد. بر اساس آمار منتشرشده، میزان مطالعه در ایران از ۲ ساعت و ۳۰ دقیقه در سال ۲۰۱۱ به ۵۵ دقیقه در سال اخیر کاهش یافته است. این کاهش نشان‌دهنده‌ی چالش‌های جدی در عرصه فرهنگ مطالعه و نگرانی‌های اجتماعی و اقتصادی است.
وضعیت فعلی مطالعه در ایران
طبق آمارهای مرکز آمار ایران، تنها ۳۱ درصد از افراد بالای ۱۵ سال حداقل یک کتاب در سال مطالعه می‌کنند. این رقم در مقایسه با کشورهای پیشرفته بسیار پایین است. به‌علاوه، میانگین مطالعه در بین نوجوانان و جوانان به‌طور چشم‌گیری کاهش یافته است. بررسی‌ها نشان می‌دهد که میزان مطالعه در گروه سنی ۱۵ تا ۲۹ سال از ۶۰ دقیقه به ۲۰ دقیقه در روز کاهش یافته است. عواملی مانند ظهور رسانه‌های دیجیتال، تغییرات سبک زندگی و مشکلات اقتصادی، نقش مهمی در این کاهش ایفا کرده‌اند.
عوامل مؤثر بر کاهش مطالعه در ایران
1. فناوری‌های دیجیتال: گسترش فناوری‌های دیجیتال و دسترسی آسان به اینترنت در سال‌های اخیر تأثیر عمیقی بر عادات مطالعه افراد داشته است. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که میانگین زمان صرف‌شده در اینترنت به‌طور قابل‌توجهی در حال افزایش است و به‌ویژه در بین جوانان، این زمان به حدود ۴ تا ۶ ساعت در روز رسیده است. این تغییر به‌دلیل جذابیت و تنوع محتوای دیجیتال، به‌ویژه در شبکه‌های اجتماعی و پلتفرم‌های ویدئویی، به‌طور مستقیم منجر به کاهش زمان مطالعه کتاب شده است.
از طرف دیگر، اطلاعات موجود در اینترنت، علی‌رغم وفور آن، اغلب سطحی و غیرمعتبر هستند. این امر می‌تواند به ایجاد نگرانی‌هایی در مورد کیفیت و صحت اطلاعات منجر شود و به‌نوعی اعتماد به منابع مکتوب را کاهش دهد. همچنین، استفاده از رسانه‌های دیجیتال به جای مطالعه کتاب می‌تواند منجر به کاهش تمرکز و تضعیف مهارت‌های خواندن عمیق شود. بسیاری از محققان تأکید دارند که تجربه مطالعه عمیق که در کتابخوانی حاصل می‌شود، به‌دلیل طراحی‌های فرمت‌های دیجیتال و محتوای سریعاً قابل‌دسترس در اینترنت در خطر است.
2. مشکلات اقتصادی: بحران‌های اقتصادی و افزایش قیمت کالاها به‌ویژه در سال‌های اخیر، و در دوران تحریم‌ها، به‌طور مستقیم بر فرهنگ کتابخوانی تأثیر گذاشته است. افزایش هزینه‌های تولید و نشر، منجر به افزایش قیمت کتاب‌ها شده و این امر باعث کاهش قدرت خرید خانوارها گردیده است. برآوردها نشان می‌دهند که در سال‌های اخیر، قیمت کتاب در ایران نسبت به درآمد متوسط خانوارها بیش از ۱۰۰ درصد افزایش یافته است، که این امر به‌ویژه بر قشرهای متوسط و پایین تأثیرگذار است.
همچنین، مشکلات اقتصادی به کاهش توجه به فرهنگ مطالعه در خانواده‌ها منجر شده است. در شرایطی که خانواده‌ها با چالش‌های مالی مواجه‌اند، خرید کتاب به‌عنوان یک هزینه غیرضروری تلقی می‌شود. علاوه بر این، افزایش قیمت کاغذ و هزینه‌های توزیع، بسیاری از ناشران را به کاهش تعداد عناوین منتشرشده و یا ارائه کتاب‌های باکیفیت پایین‌تر مجبور کرده است، که این نیز به کاهش کیفیت محتوای موجود در بازار کتاب کمک کرده و در نهایت به کاهش تمایل مردم به خرید و مطالعه کتاب می‌انجامد.
3. نظام آموزشی ناکارآمد: نظام آموزشی در ایران با تمرکز بر حفظیات و ارزیابی‌های مبتنی بر آزمون، به‌جای تشویق تفکر انتقادی و خلاقیت، سبب ایجاد یک فضای آموزشی محدودکننده شده است. در این نظام، غالباً دانش‌آموزان به‌دلیل فشار برای موفقیت در آزمون‌ها، از مطالعه آزاد و اکتشافی کتاب‌ها دور می‌شوند. این وضعیت باعث می‌شود که دانش‌آموزان تنها به منابع درسی اکتفا کنند و از خواندن کتاب‌های غیر درسی و توسعه‌دهنده‌های ذهنی بازبمانند.
علاوه بر این، نبود برنامه‌های مؤثر و جذاب برای معرفی کتاب‌ها و ترویج فرهنگ مطالعه در مدارس، این مشکل را تشدید کرده است. در بسیاری از مدارس، آموزش ادبیات و دروس مرتبط به‌گونه‌ای است که به جای ایجاد علاقه به مطالعه، به‌نوعی بار اضافی بر دوش دانش‌آموزان تلقی می‌شود. این رویکرد باعث می‌شود که دانش‌آموزان نسبت به کتاب‌ها احساس بی‌علاقگی کرده و به مرور زمان از عادت مطالعه دور شوند. همچنین، معلمان به‌عنوان الگوهای تأثیرگذار در این زمینه، معمولاً خود نیز به مطالعه عمیق و گسترده روی نمی‌آورند و این امر باعث می‌شود که نتوانند دانش‌آموزان را به مطالعه تشویق کنند.
4. کمبود برنامه‌های ترویج کتابخوانی: نهادهای فرهنگی و آموزشی به‌طور کافی به ترویج فرهنگ کتابخوانی توجه نکرده‌اند و برنامه‌های مرتبط با کتابخوانی در رسانه‌ها به شدت کمبود دارد. این بی‌توجهی به ترویج کتابخوانی و فرهنگ مطالعه در جامعه، به تداوم روند کاهش مطالعه دامن می‌زند.
5. کمبود امکانات و کتابخانه‌های عمومی: عدم دسترسی به کتابخانه‌های عمومی و
مکان‌های مناسب برای مطالعه یکی دیگر از مشکلات جدی در این زمینه است. طبق
آمار، در کشور ایران به ازای هر ۱۰۰۰ نفر تنها ۰.۲ کتابخانه عمومی وجود
دارد، در حالی که این رقم در کشورهای پیشرفته به بیش از ۵ کتابخانه به ازای
هر ۱۰۰۰ نفر می‌رسد. همچنین، کتابفروشی‌ها نیز به دلیل مشکلات اقتصادی و
عدم حمایت کافی از طرف نهادهای دولتی با چالش‌هایی مواجه هستند. بسیاری از
کتابفروشی‌ها به‌دلیل افزایش هزینه‌ها و کاهش فروش، تعطیل شده‌اند و این
امر به کاهش دسترسی مردم به کتاب و منابع اطلاعاتی دامن زده است.
ضرورت ترویج کتابخوانی
ترویج کتابخوانی به‌عنوان یک ضرورت اجتماعی نه تنها به ارتقاء سطح دانش فردی کمک می‌کند، بلکه بر تقویت فرهنگ عمومی و اجتماعی نیز تأثیر مثبت دارد. پژوهش‌ها نشان می‌دهند که کتابخوانی می‌تواند مهارت‌های تحلیلی و تفکر انتقادی را تقویت کند و به بهبود مهارت‌های زبانی و ارتباطی منجر شود. همچنین، کتابخوانی به‌عنوان یک منبع غنی از اطلاعات و تجربیات، می‌تواند به فرد کمک کند تا درک عمیق‌تری از دنیای پیرامون خود پیدا کند. در یک جامعه کتابخوان، سطح فرهنگ و دانش عمومی افزایش می‌یابد و این امر به بهبود کیفیت زندگی اجتماعی و اقتصادی منجر می‌شود.
راهکارهای بهبود و تقویت مطالعه
1. توسعه کتابخانه‌های عمومی: ایجاد و تجهیز کتابخانه‌های عمومی و تخصصی در مناطق مختلف کشور با هدف افزایش دسترسی به منابع کتاب و فراهم کردن فضایی مناسب برای مطالعه. همچنین، می‌توان با راه‌اندازی کتابخانه‌های سیار، به مناطق دورافتاده و محروم نیز خدمات ارائه داد.
2. تشویق به مطالعه در مدارس: ترویج فرهنگ مطالعه از سنین پایین، با برگزاری کارگاه‌های کتابخوانی، برگزاری مسابقات فرهنگی و معرفی کتاب‌های جذاب در مدارس و دانشگاه‌ها. این امر می‌تواند به ایجاد عادت مطالعه در دانش‌آموزان و دانشجویان کمک کند.
3. استفاده از فناوری دیجیتال: تولید و انتشار کتاب‌های دیجیتال با قیمت مناسب و ارائه دسترسی رایگان به کتاب‌ها از طریق وب‌سایت‌ها و اپلیکیشن‌های مرتبط. همچنین، ایجاد پلتفرم‌های آنلاین برای تبادل کتاب و نظرات کتابخوان‌ها می‌تواند به ترویج کتابخوانی کمک کند.
4. برنامه‌های ترویج کتابخوانی: استفاده از رسانه‌ها و فضای مجازی برای معرفی کتاب‌ها و نویسندگان، همچنین برگزاری رویدادهای فرهنگی و جشنواره‌های کتابخوانی. این رویدادها می‌توانند با جذب نویسندگان و کتابخوان‌ها، فضایی برای تبادل نظر و ارتقاء فرهنگ مطالعه فراهم کنند.
5. حمایت‌های دولتی: دولت باید با ارائه حمایت‌های مالی و تسهیلات ویژه به ناشران و کتابفروشان، زمینه‌های لازم را برای افزایش تولید و توزیع کتاب فراهم کند. همچنین، می‌توان با ارائه تخفیف‌های مالیاتی برای کتابفروشی‌ها و ناشران، به رشد صنعت نشر کمک کرد.
کاهش مطالعه در ایران یک مسئله جدی است که نیاز به توجه و اقدام فوری دارد. با اتخاذ راهکارهای مناسب و افزایش آگاهی عمومی در زمینه اهمیت کتابخوانی، می‌توان این روند را معکوس کرده و به جامعه‌ای با سطح دانش و فرهنگ بالاتر دست یافت. ترویج کتابخوانی نه تنها یک ضرورت اجتماعی، بلکه یک سرمایه‌گذاری بلندمدت در آینده فرهنگ و اقتصاد کشور است. ایجاد یک فرهنگ کتابخوانی نیازمند تلاش جمعی از سوی نهادهای دولتی، آموزشی، فرهنگی و خانواده‌ها است تا نسل‌های آینده بتوانند با آگاهی و دانش بیشتری در جامعه زندگی کنند.
انتهای پیام/