در شرایطی که انتظار می‌رفت کلیه اسرای در بند، در همان مقطع آزاد و به آغوش میهن بازگردند، ناگهان در 27 شهریور 1369، عراق اعلام کرد هیچ اسیر ایرانی دیگری را در اختیار ندارد و به کار مبادله پایان داد.
به گزارش روابط عمومی مؤسسه فرهنگی پیام آزادگان، با شروع جنگ تحمیلی و اسارت و مفقودیت تعداد زیادی از رزمندگان و شهروندان مرزنشین، جمعیت هلال احمر ایران با وجود غیرمترقبه بودن جنگ و نداشتن تجربه لازم، اقدام به راه‌اندازی تشکیلاتی تحت نام اداره اسرا و مفقودین می‌کند. تأسیس این اداره، گامی مؤثر در سازمان‌دهی وضع اسرا بود؛ زیرا این سازمان می‌توانست اطلاعاتی درباره اسرا در کشور مقابل به‌دست دهد.
نقش «بهجت افراز»
بهجت افراز در 1363 به دستور دکتر وحیددستجردی، رئیس وقت هلال احمر، برای ریاست اداره اسرا و مفقودین هلال احمر انتخاب می‌شود و از ابتدای 1363 تا پایان 1380 در این اداره خدمت می‌کند. بهجت افراز همچون مادری مهربان و نگران، سال‌های سال با غم و شادی خانواده اسرا همراهی می‌کند و بی‌دلیل نبود که سید آزادگان، حجت الاسلام سید علی اکبر ابوترابی فرد او را «ام‌الاسرای»[۱] ایران نامید. گوشه‌ای از توجهات این بانوی ارجمند بدین شرح آمده است:
«به هنگام تنظیم آیین‌نامه ستاد آزادگان وقتی به این بند رسیدیم که به‌ازای هر یک‌سال اسارت، یک سال خدمت دولتی برای اسرا محسوب شود، من به این بند اعتراض کردم و گفتم: یک سال خدمت و یک سال سابقه برای کسی صحیح است که روزی هشت ساعت در اداره کار می‌کند، پنج‌شنبه و جمعه هم تعطیل است و سالی یک ماه مرخصی دارد. شب‌ها هم در کنار خانواده‌اش، در کمال آرامش و آسایش خوابیده است و حقوق خود را هم دریافت می‌کند. ولی اسرا در شبانه‌روز 24 ساعت در اسارت هستند؛ حقوق ندارند؛ مرخصی سالانه و ماهانه ندارند. حالا اگر هر یک سال را سه برابر حساب نمی‌کنید، حداقل دو برابر حساب کنید. همه پیشنهاد مرا تأیید کردند و قرار شد هر یک سال اسارت، دو سال خدمت دولتی محسوب شود و الحمدلله در مجلس هم مورد تأیید قرار گرفت.» [۲]
شرح وظایف اداره اسرا و مفقودین
- رسیدگی به امور مفقودین ایرانی: آمار مفقودین این اداره شامل آمار مفقودین نیروهای مختلف می‌شد، همچنین افراد غیرنظامی مرزنشین که در اوایل جنگ به دست عمّال رژیم بعث، به داخل خاک عراق منتقل شده‌اند.
- رسیدگی به وضعیت اسرای ایرانی: بررسی و رسیدگی به مسائل و مشکلات مربوط به اسرا، مندرج در نامه‌های آنان وانعکاس این مسائل و مشکلات درخصوص بقیه مفقودین، به کمیته صلیب سرخ در طول جنگ و دو سال بعد از آن، چون هنوز برخی اسرا در اردوگاه‌های عراق حضور داشتند. در این بازه زمانی حدود 6 میلیون نامه بین اسرا و خانواده‌ها در دو کشور مبادله شد.
- رسیدگی به وضعیت امور اسرا و مفقودین شهید ایرانی: دریافت گواهی فوت و علت آن و نشانی محل دفن از کمیته بین‌المللی صلیب سرخ و پس از انجام اقداماتی تحویل به خانواده شهدا.
- اسرای آزادشده: برگزاری مراسم بازگشت و پیوستن آزادگان به خانواده‌های صبورشان و ایجاد هماهنگی در برنامه استقبال و تحویل اسرا به خانواده‌ها و اعزام به منازل خویش.
- جست‌وجوی مفقودین بین‌المللی: در جهت به هم پیوستن افراد خانواده‌های ازهم‌دورافتاده ازطریق هلال احمر و صلیب سرخ.
- درنهایت، جواب‌گویی و خدمات‌دهی به خانواده‌های مفقودین جنگی و غیرجنگی و پالایش کلیه اطلاعات و بررسی و رفع نواقص و تکمیل پرونده‌های آنان[۳].
در شرایطی که انتظار می‌رفت کلیه اسرای در بند، در همان مقطع آزاد و به
آغوش میهن بازگردند، ناگهان در 27 شهریور 1369، عراق اعلام کرد هیچ اسیر
ایرانی دیگری را در اختیار ندارد و به کار مبادله پایان داد. این درحالی
بود که هنوز حداقل 3000 اسیر ایرانی، که تعداد زیادی از آنان صدا، تصویر یا
نامشان در رسانه‌های عراقی انعکاس یافته بود، تعیین‌تکلیف نشده بودند.
ماراتن نفسگیر آزادی بقیه آزادگان
مطبوعات داخلی درمواجهه با این رفتار دولت عراق، با وحدت رویه به پیگیری موضوع آزادی الباقی اسیران ایرانی
در بند اولویت و با هدایت جریان خبری-تبلیغی، دیپلماسی چانه‌زنی دولتمردان
با طرف عراقی را مورد حمایت قرار دادند. در پی فضاسازی‌های مطبوعاتی و در
نتیجه تلاش‌های مسئولین، تا اواخر 1369، مجموعاً 415 اسیر ایرانی دیگر در 9
مرحله آزاد شدند که در یکی از این مراحل، دولت عراق به مبادله 239 اسیر
ایرانی، که محکومیت قضایی داشتند و در زندان‌هایی بیرون از اردوگاه‌های اسرا
دوران محکومیت خود را طی می‌کردند، اقدام کرد. زمستان همان‌سال، عزت
ابراهیم الدوری، معاون شورای فرماندهی انقلاب عراق، در رأس هیئتی بلندپایه
به تهران آمد تا مقدمات آزادی کلیه اسرای عراقی ازجمله 4564 اسیری را که در
جریان ورود امریکا به جنگ عراق و کویت وارد خاک کشورمان شده بودند، به‌طور
یک‌جانبه و بدون هیچ مابه‌ازایی فراهم کند. گفت‌وگوهای طرفین نتیجه مطلوبی
دربر نداشت و از این مقطع برای مدتی روابط دوجانبه قطع و به سردی گرایید.
تعیین تکلیف مفقودین
در تیرماه 1370 و در آستانه معرفی عراق به‌عنوان آغازگر جنگ ازسوی دبیرکل سازمان ملل،
هیئتی عراقی به بهانه عادی‌سازی روابط، اما با هدف پس گرفتن هواپیماهای
خود، که در جریان جنگ با کویت به ایران آورده بودند، وارد کشورمان شدند و
به‌عنوان حسن‌نیت پنج اسیر ایرانی را به‌همراه آوردند. مقامات کشورمان در
واکنش به درخواست طرف عراقی، با پافشاری بر مذاکرات سه‌جانبه، خواهان
ازسرگیری روند آزادی اسرا و تعیین‌تکلیف مفقودین شدند و متقابلاً 100 نفر از اسرای عراقی را یک‌طرفه آزاد کردند.
وظایف کمیسیون حمایت از اسرا و مفقودین ایرانی
- سیاستگذاری، تعیین خط مشی، باز‌گرداندن اسرای ایرانی و پیکر مطهر اسرای شهید، تعیین وضعیت مفقودین، مشخص نمودن آخرین وضعیت پناهندگان(← پناهندگی) و ابلاغ مصوبات به اعضای کمیسیون برای اقدام لازم و نظارت و پیگیری براجرای آن.
- آماده سازی و یکسان سازی فهرست‌های مختلف اسرا و مفقودین با همکاری اعضای کمیسیون و مبادی ذیربط.
- آماده‌سازی دستور‌کار مذاکرات و شرکت فعال در مذاکرات با مقامات عراقی و کمیته بین‌المللی صلیب سرخ و سازمان ملل متحد در پایتخت‌های دو کشور(تهران، بغداد و مرز خسروی-منذریه) سوئیس،ژنو و نیویورک.
- انجام اقدام‌های مریوط به تبادل اسرای ایرانی(آزادگان سرافراز) با اسرای عراقی از تاریخ 26 خرداد 1360 تا 15 اردیبهشت 1382 که آخرین گروه اسرای عراقی به کشورشان بازگشتند.
سازمان‌ها و نهاد‌های عضو کمیسیون حمایت از اسرا و مفقودین ایرانی که در زمان‌های مختلف اضافه یا کسر شدند:
جمعیت هلال احمر(اداره جستجوی مفقودین)، نخست وزیری، اداره‌های یکم و دوم ستاد مشترک ارتش ج.ا.ا، ، بنیاد شهید انقلاب اسلامی، وزارت امور خارجه، وزارت کشور، وزارت اطلاعات، ستاد تبلیغات جنگ، سازمان ایثارگران نیروهای مسلح(زمینی، هوایی، دریایی، انتظامی و سپاه پاسداران انقلاب اسلامی)، سازمان حفاظت اطلاعات سپاه پاسداران انقلاب اسلامی ، نیروی قدس سپاه پاسداران انقلاب اسلامی و ستاد مرکزی معراج شهدا.
دو کمیسیون اداره اسرای عراقی و کمیسیون حمایت از اسرا و مفقودین ایرانی بعد از انحلال شورای‌عالی دفاع از سال 1368 زیر نظر دفتر عمومی حفاظت اطلاعات فرماندهی معظم کل قوا قرار گرفت و از سال 1375 این دو کمیسیون در قالب یک مجموعه تحت عنوان کمیسیون‌های اسرا و مفقودین به فعالیت خود ادامه داد و از سال 1391 به همراه کلیه اسناد و مدارک به بنیاد حفظ نشر و ارزش‌های دفاع مقدس-سازمان اسناد و مدارک دفاع مقدس انتقال یافت.
نامه نگاری
تعداد نامه‌های رَد‌وبَدل شده بین اسرای ایرانی و خانواده‌هایشان و به صورت عکس ثبت گردد.
تعداد ارسال نامه‌های اسرای ایرانی در اردوگاه‌های عراق به خانواده‌هایشان در ایران به تعداد 2189600 نامه.
تعداد ارسال نامه‌های خانواده ها به اسرای ایرانی در اردوگاه‌های عراق به تعداد 3434554 نامه.
جمعاً نامه های رَد‌وبَدل شده به تعداد 5624154 نامه.
انتهای پیام/
برای ورود به ویکی آزادگان اینجا کلیک کنید / www.wikiazadegan.com